Načelo krivice u krivičnom zakonodavstvu Srbije i mere bezbednosti

Abstract

U radu se objašnjava odnos mera bezbednosti medicinskog karaktera, kao vrste krivičnh sankcija, koje se izriču neuračunljivim učiniocima dela koja su protivpravna i zakonom propisana kao krivična dela i načela krivice koje u srpskom krivičnom pravu (a naročito, u kontekstu objektivno-subjektivnog opšteg pojma krivičnog dela), podrazumeva da se ne samo kazne, već i krivične sankcije uopšte, mogu izricati samo učiniocu kojem se protivpravno delo, koje je zakonom propisano kao krivično delo, može pripisati u krivicu, te stoga i predstavlja krivično delo. U radu se objašnjava značaj načela krivice u savremenom krivičnom pravu, uz analizu primera iz osnovnih uporednopravnih modela i njihovog odnosa prema načelu krivice. Autor objašnjava osnovne komponente načela krivice i neuračunljivosti, odnosno nesposobnosti snošenja krivice – u Sjedinjenim Američkim Državama i u Nemačkoj („Insanity” i „Schuldunfähikeit”). U radu se potom objašnjava krivičnopravni, pa i ustavno-pravni značaj načela krivice u srpskom krivičnom pravu, te sistem krivičnih sankcija koji u važećem krivičnom pravu Srbije, kada je reč o merama bezbednosti medicinskog karaktera, donekle odstupa od načela krivice, jer se takve krivične sankcije mogu izricati i licima koja nisu učinila krivično delo, odnosno one su načelno i projektovane za izricanje i primenu prema neuračunljivim učiniocima koji zbog svog duševnog stanja i njegovog uticaja na njihovu, bilo intelektualnu, bilo voluntativnu moć, ne snose krivicu za svoje protivpravno delo koje je zakonom propisano kao krivično delo. Autor zaključuje da bi nesporno i načelno – bilo koja krivična sankcija mogla da se izrekne jedino učiniocu kojem se njegovo delo može pripisati u krivicu, jer jedino tada takvo protivpravno delo koje je zakonom propisano kao krivično delo, formalno i predstavlja krivično delo. Kada je reč o krivičnom zakonodavstvu Srbije, jedino iz razloga određene krivičnopravne tradicije, a donekle i zbog već stečenih navika i nekih konkretnih praktičnih razloga, poput verovatne/moguće nespremnosti zdravstvenog sistema da se bez oslonca na prethodno formalno i odlučujuće reagovanje krivičnopravnog sistema i u sklopu tog sistema, bavi tretmanom takvih pacijenata, može donekle biti prihvatljivo zadržavanje mogućnosti da se licima koja nisu učinila krivično delo (neuračunljivi učinioci), izriču krivične sankcije, koje naravno, nisu kaznenog karaktera, već se svode na odgovarajuće medicinske tretmane. Bilo bi svakako veoma komplikovano da se sada radikalno menja koncept krivičnih sankcija u krivičnom zakonodavstvu Srbije, a naročito da se reagovanje na protivpravna dela zakonom propisana kao krivična dela neuračunljivih učinilaca (koja stoga i nisu krivična dela), kompletno prebacuje na „kolosek“ koji uopšte nije krivičnopravni. Možda bi najjednostavniji, a suštinski sasvim prikladan način uskla|ivanja načela krivice i sistema krivičnih sankcija, kada se radi o merama bezbednosti medicinskog karaktera koje se izriču neuračunljivim učiniocima, bio da se za početak takve mere i formalno definišu kao mere posebne vrste, koje ne spadaju u krivične sankcije, te da se onda eventualno, u nekoj budućoj većoj reformi našeg krivičnog zakonodavstva, ovo pitanje reši i na drugačiji način, koji bi u osnovi podrazumevao potpunije isključenje krivičnopravnog sistema u odnosu na neuračunljive učinioce. Ovde je problem kako bi bilo mogu}e da krivični sud izriče mere koje nisu krivične sankcije. Moglo bi se možda poći i od principa, ko može više, može i manje, pa ipak, omogućiti i krivičnom sudu da izriče i tu vrstu mera (što bi bilo verovatno prilično sporno), ili bi se mogao razvijati drugačiji koncept, koji bi u praksi bio nešto komplikovaniji, ali svakako manje sporan. To znači da bi se u krivičnom postupku, krivični sud ograničavao samo na konstatovanje da je neuračunljivi učinilac učinio delo koje je protivpravno i zakonom propisano kao krivično delo (neka vrsta prethodnog pitanja), da bi potom, drugi oblik suda, a to bi po logici stvari, trebalo da bude vanparnični sud, takvom učiniocu odredio konkretnu meru psihijatrijskog lečenja, bilo u zdravstvenoj ustanovi (oblik lišenja slobode/prinudnog lečenja), bilo na slobodi. Naravno, ovo su osnovne „konture“ takvog mogućeg rešenja, koje bi se svakako moralo detaljnije razraditi u odgovaraju}im zakonima, tj. kako u Krivičnom zakoniku, tako i u ZKP-u i u drugim zakonima.

This paper explains relations between medical security measures as a type of criminal sanctions imposed on unaccountable perpetrators which are unlawful and proclaimed as criminal offences by the criminal law of Serbia (especially in the context of objective-subjective general notion of the criminal offence), it is selfunderstood that not only punishments, but also criminal sanctions in general can be imposed only to a perpetrator to whom an unlawful act which is proclaimed as a criminal offence by the law and therefore makes a criminal offence. This paper explains the importance of the principle of guilt in contemporary criminal law with the analysis of examples from the basic models of comparative law and their relations towards the principle of guilt. The author explains the basic components of the principle of guilt and insanity, i.e. incapability of bearing guilt - in the USA and Germany ('Schuldunfähikeit'). Furthermore, this paper explains the criminal-legal and constitutional-legal importance of the principle of guilt in the criminal legislation of Serbia, and the system of criminal sanctions which partially deters from the principle of guilt when it comes to medical security measures because such criminal sanctions can be imposed to persons who did not commit crime i.e. they are generally created for insane perpetrators who are not baring the guilt for their unlawful act which is prescribed as a criminal offence by the law due to their mental illness and its affect on their intellectual of voluntary powers. The author concludes that undisputed and in principle - any criminal sanction can be imposed only to a perpetrator whose act can be accounted for as guilt because only in this case an unlawful act which is defined as a criminal offence by the law formally is a criminal offence. When it comes to criminal legislation of Serbia, only because of a certain criminal-legal tradition, and partially because of habits which have already been created and some particular practical reasons such as possible/probable unpreparedness of the health system to treat such patients without relying on previous formal and decisive reaction of the criminal system and within this system, it can sometimes be acceptable to keep the possibility to impose criminal sanctions to persons who did not commit any crime (insane perpetrators), but in case these sanctions are not punitive but come down to certain medical treatments. It would certainly be very complicated to radically change the concept of criminal sanctions in the criminal legislation of Serbia, especially to completely transfer reacting to unlawful acts which are defined as criminal offences by law but are committed by insane perpetrators (and therefore are not criminal offences) to a completely different track which isn't criminal or legal. When it comes to medical security measures for insane perpetrators, perhaps the easiest and most appropriate way of harmonising the principle of guilt and system of criminal sanctions would be to formally define special measures which are not categorised as criminal sanctions, and to then solve this problem in a different way in a future reform of our criminal legislation. This alternative way of solving the problem would imply thorough exclusion of criminal system in relation to insane perpetrators. The problem here is how to enable criminal court to impose measures which are not criminal sanctions. One can perhaps start with the principle 'who can do more, can do less' and enable criminal court to impose this type of measures (which would probably be pretty controversial) and another option is to develop a different concept which would in practice be a little more complicated but nevertheless much less controversial. This means that in the criminal proceedings, criminal court would be limited to state that the insane perpetrator committed an unlawful act which is defined as criminal offence by law (some sort of preliminary question) and then a different court would have to impose a measure of psychiatric treatment, whether in a medical institution (the form of deprivation of freedom/compulsory treatment) or at liberty. Of course, these are the main contours of a possible solution which would have to be developed in more detail within specific laws, i.e. in Criminal Code of Serbia, Criminal Procedure Code and other legislation.